Fibonacci Dalam Aljabar Islam

Penulis: Mohd Luqman Hakim bin Rosli

Beberapa hari yang lepas, seorang sahabat saya dari sebuah IPTA meminta untuk menyelesaikan satu soalan tugasan yang diberikan oleh pensyarah beliau. Soalan tersebut adalah berkaitan Algebra (Aljabar) yang pernah saya pelajari sewaktu di peringkat ijazah dahulu. Semasa menyelesaikan soalan itu, terkenang saya betapa besarnya sumbangan peradaban Islam dalam ilmu aljabar. Seringkali kita hanya mendengar nama-nama ahli matematik dari barat sahaja. Nama Leonardo Fibonacci bukanlah asing dalam matematik sehingga terdapat angka yang dikenali sebagai angka Fibonacci. Penulisan ini sedikit sebanyak ingin berkongsi bagaimana Fibonacci membantu dalam penyebaran Aljabar Islam.

Fibonacci dilahirkan di Pisa, Itali pada tahun 1170 M. Beliau digelar sebagai Ahli Aritmetik Agung pertama daripada Barat Kristian. Pentingnya beliau dalam sejarah Matematik Islam adalah kerana penglibatannya mengembangkan Matematik Islam ke barat. Beliau telah mengembara ke beberapa wilayah Islam seperti Algeria, Mesir, Syria dan beberapa wilayah lagi. Pada mulanya, pengembaraan beliau hanyalah untuk mempelajari ilmu matematik sebagai persiapan bagi menjadi seorang ahli perniagaan.

Ketika itu, Matematik Islam khususnya aljabar yang dikembangkan oleh beberapa Ilmuwan Islam seperti al-Khawarizmi, Abu Kamil, al-Karaji dan beberapa ilmuwan lagi telahpun tersebar luas ke pusat-pusat pengajian utama di seluruh wilayah. Sekembalinya Fibonacci ke Itali, beliau telah menghasilkan karya-karya penting dalam bidang Aljabar dan Geometri Euclid. Antara karya beliau yang terkenal adalah Liber Abacci dan Practica Geometriae.

Saya sempat menelaah karya teragung beliau iaitu Liber Abacci yang mempunyai 15 bab kesemuanya. Dalam penulisannya, saya mendapati Fibonacci sangat terikat dengan karya-karya Matematik Islam terdahulu. Ini dapat dipastikan apabila banyak tulisan Arab dikekalkan seperti aliebra (al-jabr), almuchabala (al-muqabalah), elcatayn (al-khata’ain) dan seumpanya. Di samping itu, beliau juga menterjemahkan secara harfiah beberapa istilah lain seperti abacci (al-takht), pars (al-qasm), qaudratus (mal) dan cubus (al-ka’b). Tajuk-tajuk perbincangan beliau juga jelas mengikut tradisi perbincangan Matematik Islam.

Kandungan karya ini juga dapat dilihat secara khusus pengaruh karya Abu Kamil. Masalah surd Abu Kamil dibincangkan semula oleh Fibonacci dengan penambahan beberapa hasil baru. Masalah-masalah Abu Kamil disalin semula seperti asal dan ada juga dengan sedikit perubahan kecil. Masalah seperti pembelian 100 ekor burung dengan 100 dirham yang merupakan intisari kitab Taraif al-Hisab karya Abu Kamil disalin semula oleh beliau dalam Liber Abacci. Begitu juga dengan enam masalah piawai al-Khawarizmi (Fibonacci menggelarkannya “Maumeht” iaitu Muhammad al-Khawarizmi) yang disyarahkan oleh Abu Kamil juga terdapat dalam Liber Abacci.

Ini sedikit sebanyak menunjukkan bahawa perkembangan Matematik Eropah yang dikembangkan oleh Fibonacci melalui karya-karya beliau mempunyai hubungkait yang mendalam dengan perkembangan Matematik Islam abad pertengahan, khasnya karya Aljabar Abu Kamil. Hakikatnya, Leonardo Fibonacci menolong mengembangkan Aljabar Islam khususnya karya Aljabar al-Khawarizmi dan Abu Kamil ke Eropah.

Nota:// Penulis merupakan seorang guru matematik dan pelajar sarjana dalam bidang Ethnomatematik. Tujuan penulisan ini adalah untuk berkongsi pentingnya Leonardo Fibonacci dalam sejarah Matematik Islam.