Merungkai Misteri Penyakit “Systemic Lupus Erythematosus” (SLE): Sempena Sambutan Hari Lupus Sedunia 10 Mei

Oleh: Prof. Madya. Dr. Syahrul Sazliyana Shaharir
Pensyarah dan Pakar Rheumatologi, Pusat Perubatan UKM
Timbalan Presiden Persatuan SLE Malaysia

Artikel ini ditulis sempena mengingati Hari Lupus (Systemic Lupus Erythematosus) Sedunia pada hari ini iaitu 10 Mei.

Negara pernah digemparkan dengan penyakit misteri yang di alami oleh seorang gadis semasa meyertai latihan Program Latihan Khidmat Negara (PLKN) pada tahun 2005. Beliau mengalami gejala ruam kulit yang teruk di bahagian muka dan akhirnya beliau telah disahkan menghidapi penyakit “Sistemic Lupus Erythematosus” (SLE) setelah dirujuk ke doktor pakar.

Apakah penyakit SLE?

Penyakit “Sistemic Lupus Erythematosus” (SLE) atau nama singkatannya “Lupus” merupakan salah satu penyakit “autoimun”. Penyakit autoimun berlaku apabila sistem imun tubuh individu mengalami kecelaruan dan menghasilkan antibodi yang menyerang organ atau sel-sel individu itu sendiri. Lupus sebenarnya berasal daripada perkataan Latin yang bermaksud “serigala”. Ini adalah merujuk kepada ruam SLE yang kelihatan seakan-akan bekas gigitan serigala, seperti yang dialami oleh gadis peserta PLKN tersebut. Ruam terbentuk apabila antibodi SLE menyerang sel-sel kulit dan menyebabkan keradangan. Walaubagaimanapun, selain daripada kulit, antibodi ini turut boleh menyerang mana-mana organ lain seperti sendi, otot, buah pinggang, jantung, otak,saraf dan paru-paru. Oleh yang demikian, terma “systemic” bermaksud keseluruhan organ boleh mendapat serangan penyakit ini, manakala “erythematosus” bermaksud kemerahan atau keradangan.

Siapakah yang berisiko untuk mendapat penyakit SLE?

Di Malaysia, kadar penyakit SLE adalah di antara 30-60/100,000 individu dan ia selalunya menyerang golongan wanita muda dalam lingkungan umur 20-40 tahun. Punca dan faktor risiko untuk penyakit SLE masih belum jelas sepenuhnya. Ini adalah kerana sistem imun manusia adalah sangat kompleks. Namun demikian, kajian telah mengenalpasti beberapa faktor yang boleh mencetuskan kecelaruan sistem imun, yang seterusnya menjadikan individu tersebut berisiko untuk mendapat penyakit SLE, iaitu:

(i) Faktor Genetik

Sehingga kini terdapat lebih 100 gen yang berkaitan dengan SLE telah dijumpai. Oleh yang demikian, sekiranya terdapat ahli keluarga yang ada penyakit SLE atau penyakit autoimun lain (seperti rheumatoid arthritis, psoriasis), risiko untuk mendapat SLE boleh meningkat sehingga 2-17 kali ganda. Walaubagaimanapun, kebanyakan pesakit SLE tidak mempunyai sebarang sejarah keluarga dan ini adalah kerana terdapat faktor-faktor lain yang boleh mencetuskan kecelaruan sistem imun, yang seterusnya menyebabkan penyakit SLE terjadi.

(ii) Hormon

Hormon estrogen di dalam tubuh memainkan peranan dalam penyakit SLE dan ini menyebabkan lebih ramai wanita mendapat penyakit ini.  Walaubagaimanapun, pengambilan ubat-ubatan yang mengandungi estrogen seperti pil perancang didapati tidak meningkatkan risiko individu untuk mendapat penyakit SLE.

(iii) Jangkitan kuman atau virus

Jangkitan kuman atau virus akan mengaktifkan sistem imun individu untuk membantu tubuh melawan jangkitan tersebut. Walaubagaimanapun, sistem imun ini boleh menjadi aktif secara berlebihan dan berterusan walaupun virus atau kuman tersebut telah pun mati. Kecelaruan sistem imun yang berlaku selepas jangkitan inilah yang turut berlaku dikalangan pesakit covid, dimana virus tersebut menyebabkan pengaktifan sistem imun yang berlebihan dan menghasilkan reaksi “autoimun”.

(iv) Pendedahan kepada cahaya ultraviolet (UV)

Pendedahan kepada cahaya ultraviolet daripada matahari yang berlebihan boleh mencetuskan kecelaruan reaksi imun yang dicetuskan oleh sel-sel kulit yang rosak akibat pendedahan kepada cahaya UV tersebut.

(v) Pendedahan kepada bahan kimia dan pencemaran

Pendedahan kepada bahan kimia, rokok dan pencemaran udara juga boleh menyebabkan kecelaruan sistem imun.

(vi) Tekanan emosi atau stress

Situasi dalam tekanan emosi atau stress yang berpanjangan turut boleh mengganggu sistem imun dan ini boleh menyebabkan kecelaruan sistem imun.

Apakah gejala penyakit SLE?

Gejala penyakit SLE bergantung kepada organ atau sistem tubuh yang diserang oleh penyakit tersebut. Antara gejala awal yang kerap dilaporkan adalah sakit sendi, ruam yang sensitif pada cahaya matahari, ruam berbentuk kupu-kupu di muka (malar rash), ulser mulut dan keguguran rambut. Sebenarnya, hanya segelintir pesakit sahaja yang mengalami ruam teruk seperti yang dialami oleh gadis peserta PLKN tersebut. Kebanyakan gejala SLE tidak kelihatan dari luaran atau fizikal, tetapi pesakit mengalami sakit-sakit badan, cepat letih, kerap demam dan  kurang selera makan serta kurang berat badan.

SLE boleh menyerang sel-sel darah merah dan ini menyebabkan gejala anemia atau kekurangan darah merah. Sel darah putih dan platelet turut boleh menjadi rendah dan ini menyebabkan pesakit kerap mengalami jangkitan kuman serta mengalami lebam-lebam atau perdarahan. Yang lebih membahayakan adalah jika SLE menyerang organ-organ dalaman seperti buah pinggang, jantung, paru-paru, otak dan saraf. Ini akan menyebabkan keradangan dan gangguan pada fungsi organ-organ tersebut. Gejala keradangan buah pinggang termasuk kencing berbuih serta bengkak kaki atau muka. Sekiranya terdapat keradangan pada organ jantung atau paru-paru, pesakit boleh mengalami gejala seperti sakit dada, susah bernafas atau batuk berpanjangan. Manakala jika bahagian otak atau saraf diserang, gejala yang boleh dialami adalah seperti serangan strok (angin ahmar), kelumpuhan, sakit kepala yang teruk, perubahan tahap kesedaran serta sawan. Pesakit turut boleh mengalami gejala sakit mental seperti perubahan tingkah laku serta gejala psikosis seperti meracau dan halusinasi.

Pesakit SLE di negara Asia termasuk Malaysia lebih berisiko untuk mendapat serangan SLE terhadap buah pinggang. Lebih kurang 60-70% daripada pesakit SLE di Malaysia mengalami radang buah pinggang atau “nefritis lupus”.

Bagaimana untuk mendapatkan pengesahan atau diagnosis penyakit SLE?

Untuk mendapatkan pengesahan penyakit SLE, doktor perlu mengambil sejarah penyakit dan pemeriksaan fizikal yang terperinci daripada pesakit. Pemeriksaan darah khas diperlukan untuk pengesanan antibodi “Antinuclear antibody (ANA)” kerana ia terdapat di dalam 95-98% pesakit SLE. Terdapat beberapa lagi antibodi lain seperti anti-dsDNA, anti-Sm dan anti-fosfolipid yang boleh terdapat di dalam pesakit SLE. Walaubagaimanapun, perlu ditekankan bahawa kehadiran antibodi-antibodi ini juga boleh berlaku di kalangan individu yang tiada penyakit SLE, termasuk individu sihat. Oleh yang demikian, pengesahan penyakit SLE bukanlah berdasarkan ujian darah semata-mata, tetapi perlu pemeriksaan daripada doktor pakar.

Terdapat beberapa lagi ujian-ujian lain yang diperlukan untuk membantu dalam diagnosis penyakit SLE seperti ujian urin bagi mengesan radang buah pinggang. Selain itu, pemeriksaan imbasan (scan) organ dalaman seperi otak, jantung atau paru-paru turut perlu dijalankan sekiranya terdapat gejala yang mungkin disebabkan oleh serangan SLE terhadap organ tersebut. Kadang-kala, pengambilan sampel tisu atau biopsi organ seperti buah pinggang dan kulit diperlukan untuk pengesahan penyakit ini.

Penyakit SLE memang kadang-kala sukar untuk dikesan dan melalui kajian yang dijalankan di Pusat Perubatan UKM, lebih 50% pesakit SLE mendapat pengesahan diagnosis SLE selepas 3 bulan mengalami gejala. Ini kerana ujian pengesanan antibodi ini tidak terdapat di dalam ujian saringan kesihatan yang biasa dijalankan di hospital daerah, klinik atau makmal biasa. Oleh yang demikian, ujian pengesanan antibodi ini mungkin kadang-kala mengambil masa sehingga beberapa minggu kerana ia perlu dihantar ke hospital dan makmal yang besar.

Memandangkan gejala penyakit SLE selalunya tidak nampak secara fizikal serta berlaku di kalangan wanita muda yang tiada sejarah penyakit kronik lain, ia turut sering disalah-erti dan dikaitkan dengan gejala mistik seperti sihir atau buatan orang. Oleh yang demikian, kesedaran tentang penyakit SLE ini adalah amat penting.

Adakah SLE boleh dirawat?

Ya, SLE boleh dirawat dengan ubat-ubatan. Walaupun masih lagi tiada rawatan yang boleh terus menyembuhkan penyakit SLE, ubat-ubatan adalah amat penting untuk mengawal penyakit SLE daripada terus menjadi aktif dan menyerang organ-organ pesakit. Rawatan awal adalah penting bagi mengelakkan komplikasi akibat penyakit SLE.

Sekiranya anda ingin tahu lebih lanjut mengenai penyakit SLE, anda boleh hubungi Persatuan SLE Malaysia (PSLEM) melalui email pslemhq@gmail.com serta layari facebook Persatuan SLE Malaysia HQ. Anda turut boleh sertai pelbagai aktiviti anjuran PSLEM.

Foto kredit– Today.com/health

Rujukan

1. Wang F, Wang CL, Tan CT, Manivasagar M. Systemic lupus erythematosus in Malaysia: a study of 539 patients and comparison of prevalence and disease expression in different racial and gender groups. Lupus. 1997;6(3):248-53.
2. Kuo CF, Grainge MJ, Valdes AM, See LC, Luo SF, Yu KH, et al. Familial Aggregation of Systemic Lupus Erythematosus and Coaggregation of Autoimmune Diseases in Affected Families. JAMA Intern Med. 2015;175(9):1518-26.
3. Shaharir SS, Hussein H, Rajalingham S, Mohamed Said MS, Abdul Gafor AH, Mohd R, et al. Damage in the Multiethnic Malaysian Systemic Lupus Erythematosus (SLE) Cohort: Comparison with Other Cohorts Worldwide. PLoS One. 2016;11(11).
4. Teh CL, Ling GR, Aishah WS. The Sarawak lupus cohort: clinical features and disease patterns of 633 SLE patients in a single tertiary centre from East Malaysia. Rheumatol Int. 2015;35(1):153-7.
5. Selvananda S, Chong YY, Thundyil RJ. Disease activity and damage in hospitalized lupus patients: a Sabah perspective. Lupus. 2020 2020/03/01;29(3):344-50.