PENYU: Transisi Nilai bagi Masyarakat Kepulauan di Terengganu

Oleh: Long Seh Ling
Lang Tengah Turtle Watch
Institut Oseanografi dan Sekitaran, Universiti Malaysia Terengganu

Artikel diterbitkan Bersempena Hari Penyu Sedunia

Empat spesies penyu boleh dijumpai di Malaysia, terutamanya di Negeri Terengganu. Keempat-empatnya, iaitu penyu belimbing (leatherback turtle), penyu agar (green turtle), penyu karah (hawksbill turtle) dan penyu lipas (olive ridley turtle), merupakan spesies terancam di bawah Kovensyen Perdagangan Antarabangsa Spesis Terancam Flora dan Fauna Liar (CITES). Pada ketika ini, hanya penyu agar dan penyu karah masih lagi bertelur di pesisir pantai Terengganu. Pada tahun 2021, sebanyak 7,301 sarang penyu agar dan 8 sarang penyu karah telah dicatatkan di Terengganu.

Penyu bukan sahaja memainkan peranan yang penting dalam ekosistem seperti diterangkan dalam artikel “Bagaimana Sekiranya Dunia ini Tanpa Penyu”. Penyu juga merupakan sumber semula jadi yang mempunyai nilai dalam kehidupan masyarakat di pesisir pantai yang sudah lama berinteraksi dengan penyu. Sebagai contoh, di Pulau Redang dan Pulau Perhentian terdapat dua spesis penyu, iaitu penyu agar dan penyu karah (lebih dikenali sebagai penyu sisik) dan masyarakat di pulau-pulau ini mendapat manfaat daripada aktiviti-aktiviti yang berkaitan dengan penyu, contohnya pengutipan dan penjualan telur penyu, pemuliharaan penyu serta pelancongan yang melibatkan penyu. Oleh itu, penyu mempunyai kepentingan ekonomi disebabkan oleh kebergantungan masyarakat pulau kepada penyu untuk pendapatan mereka.

Aktiviti pengutipan dan pemakanan telur penyu merupakan interaksi masyarakat dan penyu yang paling lama. Oleh itu, masyarakat pulau mempunyai kearifan ekologi tempatan (local ecological knowledge) yang lebih mendalam tentang kitaran hidup penyu semasa peringkat bersarang. Kearifan yang ada pada mereka ini diperoleh melalui pemerhatian mereka sewaktu berinteraksi dengan penyu dalam kehidupan harian mereka. Hasil dari pengamatan di lapangan, mereka telah memahami bahawa penyu bertelur adalah sensitif kepada cahaya terang tapi tidak beberapa peka kepada bunyi. Mereka mengetahui bahawa penyu yang sama akan bertelur beberapa kali dalam satu musim persarangan. Mereka menghitung hari (dikenali sebagai kira sirat) untuk mengetahui bila penyu yang akan pulang semula untuk bertelur. Pengutip telur juga mempunyai kemahiran untuk mencari telur penyu yang tinggi, hasil dari pengalaman mereka yang lama dalam aktiviti tersebut. Mereka menggunakan ‘celeng’ (batang keluli) untuk mencucuk sekitar kawasan sarang bagi menentukan lokasi sarang penyu. Bagi yang tidak mahir, ini adalah teknik yang sukar dan akan mengambil masa yang lama untuk menjumpai sarang penyu.

Kepentingan pengutipan dan pemakanan penyu juga terserlah dalam budaya mereka seperti bahasa, adat, ritual, mitos dan landskap. Contohnya, mereka mengetahui nama tempatan dua spesies penyu yang biasa dijumpai di pulau. Mereka juga mempunyai istilah-istilah bagi menerangkan bentuk dan saiz telur penyu yang berlainan, seperti telur kentut (tanpa kuning telur) dan telur bujur. Pantai-pantai pendaratan dan persarangan penyu yang tinggi dipanggil pula pasir telur oleh masyarakat tempatan. Batu penyu juga wujud di Pulau Redang dan Pulau Perhentian seperti di Rantau Abang yang terkenal sebagai pantai penyu belimbing bertelur. Pada zaman dulu, telur penyu juga dihidangkan di majlis Khatam Al-Quran, majlis berkhatan/bersurat dan upacara puja pantai.

Bagi masyarakat Pulau Redang dan Pulau Perhentian terutama generasi tua, pemakanan telur penyu adalah tradisi mereka dan tidak terhad kepada waktu keraian. Telur penyu disajikan sebagai hidangan istimewa semasa perhimpunan sosial. Contohnya, masyarakat pulau akan membeli telur penyu apabila anak-anak, saudara-mara ataupun para sahabat datang melawat. Selain itu, telur penyu juga dipercayai mempunyai manfaat-manfaat kesihatan termasuklah memanaskan dan menguatkan badan, menaikkan paras Hemoglobin terutamanya bagi wanita hamil dan menguatkan tenaga batin. Pada masa sama, mereka juga sedar bahawa telur penyu mempunyai kolesterol yang tinggi. Oleh itu, sesiapa yang mempunyai tekanan darah tinggi dan kolesterol tidak digalakkan memakan telur penyu. Selain itu, wanita yang mengandung juga kadangkala mengidam untuk makan telur penyu.

Pada ketika ini, kadar pengutipan telur dan pemakanan mereka didapati telah berkurang setelah pemuliharaan penyu bermula pada akhir 1970an. Semenjak dari itu, pengutipan telur penyu daripada pasir telur yang telah diwartakan sebagai Santuari Penyu adalah dilarang sama sekali. Oleh itu, telur penyu sukar diperoleh dan harganya menjadi mahal. Selain itu, program pendidikan yang dijalankan di sekolah juga telah memainkan peranan penting dalam memupuk kesedaran tentang pemuliharaan penyu di kalangan generasi muda.

Pada hari ini, penyu bukan hanya bernilai kerana telurnya. Masyarakat pulau juga mengakui kepentingan penyu sebagai salah satu tarikan pelancongan di pulau-pulau peranginan. Pelancong-pelancong boleh melihat penyu semasa snorkeling atau menyelam. Namun, aktiviti pelancongan yang tidak lestari boleh membawa impak negatif kepada penyu. Peningkatan trafik bot pelancong boleh menyebabkan kematian penyu kerana terkena kipas bot. Memberi makan kepada penyu pula boleh mengubah diet semula jadi, tingkah laku dan kemandirian mereka. Malah, makanan yang mengandungi protein yang tinggi seperti ikan dan sotong boleh mengakibatkan obesiti. Selain itu, penyu yang diberi makan akan membiasakan dirinya dengan manusia dan bot dan seterusnya meningkatkan risiko mereka kepada pelanggaran bot atau ditangkap dengan mudah. Dalam usaha mereka untuk mendapatkan makanan, kadangkala mereka boleh mengigit manusia secara tidak sengaja. Oleh itu, walaupun pelancongan memberi pendapatan kepada masyarakat pulau, aktiviti-aktiviti ini perlu mematuhi kaedah dan peraturan supaya tidak menjejaskan penyu dan keselamatan pelancong. Seperti yang diperuntukkan di bawah Seksyen 27 Akta Perikanan 1985, tiada seorang pun boleh memancing, mengganggu, mengusik, menangkap atau mengambil penyu. Selain penguatkuasaan, kesedaran dan kerjasama daripada bot pengusaha dan pelancong amat diperlukan bagi memastikan aktiviti-aktiviti pelancongan yang melibatkan penyu mematuhi kaedah dan peraturan yang telah ditetapkan.

Perlu dinyatakan bahawa masyarakat pulau merupakan pihak berkepentingan dalam pengurusan dan pemuliharan sumber marin seperti penyu kerana kehidupan mereka bergantung kepada sumber marin tersebut. Mereka sebagai pengguna sumber marin juga berpotensi untuk memainkan peranan dalam pemuliharaan penyu  kerana didapati mempunyai pendapat terhadap pengurusan kawasan perlindungan marin walaupun tiada penglibatan rasmi dalam pengurusan kawasan perlindungan marin. Pada masa ini, hanya segelintir kecil masyarakat pulau yang bekerja sebagai renjer ataupun pegawai taman laut.  Antara saranan-saranan mereka adalah supaya usaha untuk mengurangkan tangkapan sampingan aktiviti perikanan dan pelanggaran bot yang merupakan ancaman utama penyu dipertingkatkan. Justeru, peningkatan perkongsian dan penyertaan masyarat pulau dalam pengurusan dan pemuliharaan sumber penyu serta pelancongan mampan adalah amat wajar dan diperlukan demi mencapai objektif pemuliharaan spesis tersebut. Ia berkemungkinan dapat menandangani isu-isu dan konflik antara kelangsungan hidup mereka dan pemuliharaan demi menjamin kelestarian kelangsungan hidup masyarakat pulau dan populasi penyu di kawasan perlindungan marin.

Nota: Penulis merupakan Pegawai Utama di Lang Tengah Turtle Watch yang berperanan dalam melaksanakan projek pemuliharaan dan penyelidikan tentang penyu dan batu karang serta menjalankan program pendidikan untuk memupuk kesedaran marin. Penulis juga merupakan pelajar Doktor Falsafah di Institut Oseanografi dan Sekitaran, Universiti Malaysia Terengganu yang mejalankan kajian tentang interaksi masyarakat tempatan dengan penyu di Pulau Redang dan Pulau Perhentian dalam kehidupan mereka. Penulis boleh dihubungi melalui emel: lsehling@gmail.com